کتاب

موضوع‏ کتاب عيون أخبار الرضا علیه السلام: اين كتاب چنانكه از نامش پيداست درباره زندگى و آثار و روايات امام هشتم علیه‌السلام است كه به وسيله عالم بزرگ شيعه اماميه مرحوم شيخ صدوق (۳۸۱) تأليف شده است.

انگيزه تأليف‏ کتاب: بنا به گفته مؤلف در مقدمه كتاب، وى آن را براى هديه به كتابخانه صاحب بن عباد وزير شيعى آل بويه نگاشت، چه اينكه صاحب اشعارى در مدح امام رضا علیه‌السلام سرود و به شيخ صدوق هديه كرد و شيخ اين كتاب را در پاسخ وى، به نگارش در آورد.

محتواى كتاب: در اين كتاب مباحث متنوعى آمده است مانند: وجه تسميه على بن موسى علیه‌السلام به رضا، نصوص امامت آن حضرت، كرامات امام، علل احكام، اخبار مربوط به ولايت عهدى آن حضرت، شهادت و دفن آن حضرت، روايات تاريخى امام كه در آنها رويدادهاى زندگانى ديگر معصومين را نقل می‌‏كند. شيخ صدوق علاوه بر جمع‏ آورى سخنان و مناظرات امام رضا، به مناسبت به رواياتى از پدر آن بزرگوار امام كاظم علیه‌السلام و فرزندش امام جواد علیه‌السلام نيز می‌پردازد. با آنكه بخشى از اين روايات در كتبى چون كافى يافت می‌شود اما روايات زيادى هم در اين كتاب هست كه منحصر به آن است. البته درباره دسته ‏اى از اين اخبار بايد تأمل كرد زيرا مؤلف بزرگوار آن بنا به مشى روايى خود، صحيح و ضعيف را در كنار هم نقل كرده است. عيون الاخبار مشتمل بر ۶۹ باب است كه در چاپ دو جلدى ۲۹ باب در جلد نخست و بقيه در جلد دوم آمده است. اين ابواب و تعداد روايات آنها نظم خاصى ندارد و گاهى يك باب، خود داراى زيرمجموعه‏ ها و روايات زيادى هست.

شيخ صدوق در اينجا همانند ديگر كتبش سلسله اسناد برخى روايات را به طور كامل ذكر كرده و در برخى موارد به صورت مرسله آورده يا به ذكر برخى راويان اكتفا كرده است.

اهميت كتاب: عيون الاخبار الرضا علیه‌السلام از مصادر مهم روايى شيعه به شمار می‌‏آيد و مانند ديگر آثار شيخ صدوق از ارزش و اعتبار خاصى برخوردار است و پس از تأليف آن مورد استناد كتب بعدى قرار گرفته است و از مصادر بحار نيز هست. به دليل همين توجه و اهتمام، براى آن شرح‏ها و ترجمه‏ هاى فراوانى نگاشته شده كه رقم آنها به پانزده شرح و ترجمه می‌‏رسد.

جایگاه؛ شخصیت و زندگانی شيخ صدوق‏

ولادت‏ شيخ صدوق: محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى، مشهور به «شيخ صدوق»، در سال ۳۰۵ هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم‏ ديده به جهان گشود. (سالهاى ۳۰۶ و ۳۰۷ نيز براى ولادت شيخ ذكر شده است) شيخ طوسى جريان ولادت وى را چنين نقل نموده: على بن بابويه با دختر عموى خود ازدواج كرده بود؛ ولى از او فرزندى به دنيا نيامد. او در نامه ‏اى از حضور شيخ ابو القاسم، حسين بن روح‏ تقاضا كرد تا از محضر حضرت بقية الله‏ عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا كند تا خداوند اولاد صالح و فقيه به او عطا نمايد. پس از گذشت مدتى از ناحيه آن حضرت اينگونه جواب رسيد: «تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى كنيزى ديلميه نصيب تو می‌شود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت.»

شيخ صدوق نيز، جريان ولادت خود را كه با تقاضاى كتبى پدرش از محضر امام زمان‏ عجل الله تعالى فرجه و دعاى آن حضرت بوده، در كتاب كمال الدين‏ به صورت حديث آورده و می‌افزايد: هرگاه ابو جعفر محمد بن على الاسود مرا می‌‏ديد كه براى فرا گرفتن علم و دانش به محضر استاد می‌روم به من می‌فرمود: «اين ميل و اشتياق به علم و دانش كه در تو وجود دارد مايه شگفتى نيست؛ زيرا تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف متولد شده‏ اى.

خاندان‏ شيخ صدوق: پدر بزرگوارش، على بن حسين بن بابويه قمى، از برجسته ‏ترين علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار، با آنكه عالمان و محدثان بسيارى در قم می‌زيستند، پرچم هدايت و مرجعيت فتوا بر دوش اين عالم عابد و محدث زاهد و صاحب كرامات، يعنى على بن بابويه (پدر شيخ صدوق) بوده است. او دكه ‏اى كوچك در بازار قم داشت كه از راه كسب و تجارت و در نهايت زهد و عفاف، امرار معاش می‌‏كرد و ساعاتى از روز را نيز در منزل خود به تدريس و تبليغ احكام و نقل روايات می‌پرداخت.

شخصيت علمى‏ شيخ صدوق‏: شيخ صدوق از بزرگترين شخصيت‏هاى جهان اسلام و از برجسته ‏ترين چهره ‏هاى درخشان علم و فضيلت است. او كه نزديك به عصر ائمه‏ عليهم السلام مى‏ زيست، با جمع‏آورى روايات اهل بيت‏ علیه‌السلام و تاليف كتاب‏هاى نفيس و با ارزش، خدمات ارزنده و كم‏ نظيرى به اسلام و تشيع كرد. شيخ صدوق بيش از بيست سال از دوران پر بركت حيات پدر را درك كرد و در اين مدت از محضر پدر و ساير علماى قم كسب علم و حكمت كرد. او در سن ۲۲ يا ۲۳ سالگى بود كه پدر بزرگوارش دار فانى را وداع كرد. از آن پس وظيفه سنگين نشر احاديث آل محمد صلى الله عليهم اجمعين و هدايت امت به عهده وى قرار گرفت و دوران جديدى از زندگى او آغاز گرديد.

سخن بزرگان‏ در مورد شيخ صدوق‏ :

شيخ طوسى در معرفى شيخ صدوق می‌گويد: «او دانشمندى جليل القدر و حافظ احاديث بود. از احوال رجال، كاملا آگاه و در سلسله احاديث، نقادى عالى مقام به شمار می‌‏آمد. بين بزرگان قم، از نظر حفظ احاديث و كثرت معلومات مانند نداشت و در حدود سيصد اثر تاليفى از خود به يادگار گذاشته است.»

رجالى كبير، نجاشى، چنين مى‏نويسد: «ابو جعفر (شيخ صدوق) ساكن رى، فقيه و چهره برجسته شيعه در خراسان است، او به بغداد نيز وارد شد و با اين كه در سن جوانى بود همه بزرگان شيعه از او استماع حديث می‌‏كردند.»

علامه بحرانى می‌‏گويد: «جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «مختلف»، شهيد در «شرح ارشاد» و سيد محقق داماد، روايات مرسله صدوق را صحيح می‌‏دانند و به آنها عمل مى كنند ؛ زيرا همان گونه كه روايات مرسله ابن ابى عمير پذيرفته شده، روايات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.»

اساتيد شيخ صدوق‏ :

۱- پدر بزرگوارش على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى‏

۲- محمد بن حسن بن احمد بن وليد

۳- حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زيد بن على‏ عليه السلام‏

۴- ابو الحسن، محمد بن قاسم‏

۵- ابو محمد، قاسم بن محمد استرآبادى‏

۶- ابو محمد، عبدوس بن على بن عباس گرگانى‏

۷- محمد بن على استرآبادى‏

شاگردان‏ شيخ صدوق‏

۱- برادرش حسين بن على بن موسى بن بابويه قمى‏

۲- شيخ مفيد

۳- شيخ ثقة الدين حسن بن حسين بن على بن موسى بن بابويه، برادرزاده صدوق‏

۴- على بن احمد بن عباس، پدر شيخ نجاشى‏

۵- ابو القاسم، على بن محمد بن على خزاز

۶- ابن غضائرى، ابو عبدالله، حسين بن عبيد الله بن ابراهيم‏

۷- شيخ جليل، ابو الحسن، جعفر بن حسين حسكه قمى، استاد شيخ طوسى‏

۸- شيخ ابو جعفر، محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوريستى، معاصر شيخ طوسى‏

۹- ابو زكريا، محمد بن سليمان حمرانى‏

۱۰- شيخ ابو البركات، على بن حسن خوزى‏

تاليفات‏ شيخ صدوق: تاليفات فراوان و گوناگون وى در علوم و فنون مختلف اسلامى، هر كدام گوهرى تابناك و گنجينه ‏اى پايان ناپذير است كه هم اكنون نيز با گذشت بيش از يك هزار سال از تاريخ تاليف آنها، به جاى فرسودگى و بى‏ رونقى، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جايگاهى بس رفيع و والا يافته ‏اند و در صدر قفسه كتابخانه ‏ها و در سينه فقها و دانشمندان جاى دارند. از جمله تأليفات ايشان است:

۱- من لا يحضره الفقيه‏  ۲- مدينة العلم‏  ۳- كمال الدين و تمام النعمة  ۴– التوحيد  ۵- الخصال‏  ۶- معاني الأخبار  ۷- عيون أخبار الرضا علیه‌السلام  ۸ - الأمالي‏  ۹- المقنع في الفقه‏  ۱۰- الهداية بالخير

وفات‏ شيخ صدوق‏: اين عالم بزرگ و آخرين بازمانده خاندان صدوق، پس از عمرى طولانى و پر بركت در سال ۳۸۱ هجرى ديده از جهان فانى فرو بست و به سراى باقى شتافت.

منبع : مجموعه سیره معصومین